Een van de partners van De Nieuwe Garde is El Hizjra, een organisatie die zich inspant een meer genuanceerd beeld van de Arabische en islamitische gemeenschap te bevorderen bij zowel het Nederlandse als Arabische publiek. Dit doet de organisatie bijvoorbeeld door elk jaar de El Hizjra Literatuurprijs uit te reiken. In 2015 brachten ze de tweetalige essaybundel Vreemd op eigen bodem uit, een uitgave in samenwerking met Uitgeverij Jurgen Maas. Lees bij ons ‘De prijs van verlies’, het essay dat Abdelkader Benali speciaal voor de bundel schreef.

De prijs van verlies

Schrijvers hebben meer over migratie te vertellen dan politici. Die laatsten weten niet verder te komen dan gemeenplaatsen die laten zien dat men migratie niet echt begrijpt. In hun optiek is migratie een probleem dat met goede wil en sterke knuppels van de overheden in een mum van tijd opgelost kan worden. Niet dus. Morgen niet, overmorgen niet. Het begint al door migratie te zien als een probleem. De gevolgen van migratie zijn problematisch, maar het fenomeen terugbrengen tot alleen een probleem verhindert dat we migratie in al zijn facetten begrijpen.

Migratie is het demografische verschijnsel dat ervoor zorgt dat de mens over de aardbol verspreid raakt. De gevolgen van migratie worden pas generaties later echt gevoeld, door de kinderen en kleinkinderen van migranten die in een nieuwe wereld op eigen benen weten te staan. Wie migratie puur als tijdelijk verschijnsel bekijkt slaat de plank hopeloos mis. Migratie strekt zich uit over vele generaties. Migratie moet men zien als een rivier die kolkt en bruist, dan weer even stilvalt en opdroogt om zich daarna opnieuw te vullen met water, en dan doorstroomt. De rivier heeft meerdere bronnen en komt uit in meerdere zeeën. Migratie is als een wijdvertakt net van toekomstige netwerken die elkaar op talloze manier kruisen. De Franse filosoof Deleuze gebruikt voor dit verschijnsel het woord rhizome: het vermogen van ideeën of verschijnselen om diep door te dringen in de werkelijkheid (lees: samenleving). Schrijvers zijn mijns inziens in staat om het fenomeen veel beter te duiden omdat migratie op het eerste gezicht een acuut probleem lijkt, maar pas echt begrepen kan worden wanneer bekeken vanuit de lange termijn. Schrijvers zetten instrumenten in die uitstekend geschikt zijn om migratie te doorgronden als menselijk fenomeen. Die hulpmiddelen zijn empathie, polyfonie en tijd. Ze dragen bij aan de begripsvorming, ze relativeren en stellen op literaire wijze ook scherp.

Om met het laatste te beginnen: schrijvers brengen ontwikkeling in kaart; de ontwikkeling van de liefde, de ontwikkeling van haat, kortom: de ontwikkeling van de mens. Om dat goed te beschrijven neemt de schrijver de gedaante van de hoofdpersoon aan. Voor de duur van het schrijven gaat de schrijver door middel van spiegeling en identificatie op in zijn karakters. De schrijver kan in relatief korte tijd een lange, tumultueuze ontwikkeling beschrijven met als doel om dichterbij ‘het geheim’ van het leven te komen. Hoe worden we wie we zijn? Wat betekent het om mens te zijn? Of die uitkomst positief of negatief is, is aan de lezer; veel belangrijker is of de schrijver overtuigt. Migranten maken ook gebruik van deze hulpmiddelen om voor zichzelf een toekomst te verbeelden. Men spiegelt zich aan mensen die het ergens anders beter hebben om de eigen aspiraties op scherp te krijgen. Men identificeert zich met voorgangers in de migratie. Dit alles wordt ingezet om de hoop dat de migratie positief zal verlopen diepte in de tijd te geven.

Om migratie te begrijpen moeten we vervolgens kijken naar welke waarden en normen migranten weten over te brengen op hun kinderen. Het is voor de menselijke soort niet makkelijk om in een nieuwe omgeving de kinderen aan zich te binden. Ik ben dan ook altijd geïnteresseerd in hoe migranten dat kunstje flikken. Daarbij is het belangrijk om te begrijpen hoe nieuwkomers het er van afbrengen in die nieuwe omstandigheden en met welke middelen ze dat doen. Wat politici negeren is dat de interactie tussen migranten en de nieuwe wereld tot opmerkelijke, nieuwe levensvormen leidt. Politici denken rechtlijnig en moeten omwille van hun belangen eenduidige boodschappen brengen. Schrijvers zakken door het ijs wanneer ze een eenduidig verhaal willen vertellen; de karakters leven dan niet meer. Niemand gelooft een politiek personage.

Waarom kan een schrijver veel beter het verhaal van migranten vertellen dan een politicus? De schrijver laat ons door middel van polyfonie, meerstemmigheid, de complexe interactie tussen mensen zien en de invloed die ze op elkaar uitoefenen. Steeds blijkt dat mensen in beweging komen door een radicale verandering in het grotere geheel. Een oorlog die in Syrië begint zorgt bijvoorbeeld voor woningprojecten in Stockholm. Klimaatverandering veroorzaakt door hoge uitstoot in westerse landen zorgt voor overstromingen in Bangladesh, die ter plaatse gezinnen ontwortelen. Deze meerstemmigheid is nodig in het debat omdat een verhaal dat uitgaat van één waarheid de realiteit van de migrant tekortdoet. Het verhaal van migratie is namelijk altijd meerstemmig. Het is nooit één stem of één verhaal dat vertelt dient te worden; het zijn er altijd heel veel, veel meer dan mogelijk is.

De kracht van de schrijver boven die van de politicus komt daarmee voort uit het feit dat de eerste de beste voor verhalen kiest. Dat hoeven niet noodzakelijkerwijs de meest positieve te zijn; het gaat erom een realistisch beeld te krijgen van wat migranten meemaken op hun zoektocht naar een nieuwe, stabiele uitgangspositie. Migratie is kortstondige, onzekere instabliteit om langdurige, vreedzame stabiliteit te bereiken. De migrant neemt dit risico en het risico ligt alleen bij hem, wat de politici ook willen vertellen.

Politici focussen zich op zichtbare migranten; romanschrijvers laten zien dat de beste verhalen komen van migranten die onzichtbaar zijn, die niet worden opgemerkt. En de meeste migranten zijn onzichtbaar. Dat komt omdat men in het land waarvandaan men vertrok geregeld al onzichtbaar was, marginaal en in de hoek gedrukt. De kans om te vertrekken biedt een mogelijkheid om van onzichtbaar naar minder onzichtbaar te gaan. Maar meestal willen migranten niet gezien worden; eenmaal beschut in het nieuwe land moet vaak eerst trauma achtergelaten worden. Pas vele jaren later is er tijd voor bezinning, als de eventuele schaamte eenmaal is overwonnen.

Wie migratieromans leest merkt op dat het thema ‘verlies’ nooit helemaal negatief is. Door iets te verliezen kan men zich ook licht voelen, opstijgen in het grotere geheel. De mythe van de aankomst in de Verenigde Staten is erop gebouwd. De migrant laat de oude, vermoeide wereld – Europa – achter zich om op te gaan in de armen van Lady Liberty. Wie zich vrij wil voelen moet eerst iets verliezen. Persoonlijk vind ik dat er in de media en politiek veel te weinig aandacht is voor het thema verlies bij migranten. Zij geven de oude zekerheden van het moederland op en krijgen te maken met de jarenlange verwerking van de aankomst. Die is nooit onmiddellijk, maar strekt zich over vele, vele jaren uit. De maatschappij, westers of niet-westers, gaat ervan uit dat de prijs van het verlies geheel en al voor rekening van de migrant komt. ‘Moesten ze maar niet weggaan,’ hoor je dan gemakzuchtig gemompeld worden. En daarmee zou de kous af zijn. Het verlies dragen migranten echter nog generaties met zich mee. Schrijvers sporen dergelijke verhalen van migranten op, verhalen die verteld moeten worden. Deze vaak schaamtevolle verhalen moeten schaamteloos verteld worden, opdat de wereld erachter komt hoezeer migratie onze levens doordringt.

© 2015-2016, El Hizjra en Abdelkader Benali

Bestel Vreemd op eigen bodem op de website van El Hizjra.